คิหิพนฺธนานิ วุจฺจนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จ ทาสา จ ทาสี จ อเชฬกา จ กุกฺกุฏสูกรา จ หตฺถิควาสฺสวฬวา จ เขตฺตญฺจ วตฺถุ จ หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ คามนิคมราชธานิโย จ รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียวตฺถุฯ

เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ วีโร คิหิพนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร,

เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ;

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

ทุติยวคฺโค

[131]

สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ

สเจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ สเจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวิํ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ – สเจ ลเภถ นิปกํ สํหายํฯ

สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺติฯ สทฺธิํ จรนฺติ เอกโต จรํฯ

สาธุวิหารินฺติ ปฐเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ, ทุติเยนปิ ฌาเนน… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุตฺเถนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ, เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหาริํ, กรุณายปิ…เป.… มุทิตายปิ… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหาริํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ , วิญฺญาณญฺจ อายตนสมาปตฺติยาปิ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํฯ ธีรนฺติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวินฺติ – สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํฯ

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติฯ ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา…เป.… เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ สพฺเพ ปริสฺสเย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ – อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิฯ

จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เตน นิปเกน ปณฺฑิเตน ปญฺญวนฺเตน พุทฺธิมนฺเตน ญาณินา วิภาวินา เมธาวินา สหาเยน สทฺธิํ อตฺตมโน ตุฏฺฐมโน หฏฺฐมโน ปหฏฺฐมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – จเรยฺย เตนตฺตมโนฯ สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ – จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา’’ติฯ

[132]

โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ โน เจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวิํ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ – โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํฯ

สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺติฯ สทฺธิํ จรนฺติ เอกโต จรํฯ สาธุวิหารินฺติ ปฐเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ…เป.… นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํฯ ธีรนฺติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวินฺติ – สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํฯ

ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหายาติ ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต วิชิตสงฺคาโม นิหตปจฺจามิตฺโต ลทฺธาธิปฺปาโย ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโร รฏฺฐญฺจ ชนปทญฺจ โกสญฺจ โกฏฺฐาคารญฺจ ปหูตหิรญฺญสุวณฺณํ นครญฺจ ปริจฺจชิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ เอวํ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[133]

อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา;

เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ

สหายสมฺปทนฺติ สหายสมฺปทา วุจฺจติ โย โส สหาโย อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน ปญฺญากฺขนฺเธน … อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติฯ อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺติ สหายสมฺปทํ ปสํสาม โถเมม กิตฺเตม วณฺเณมาติ – อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํฯ

เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายาติ เสฏฺฐา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน; สมา สทิสา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนนฯ เสฏฺฐา วา สหายา สทิสา วา สหายา เสวิตพฺพา ภชิตพฺพา ปยิรุปาสิตพฺพา ปริปุจฺฉิตพฺพา ปริปญฺหิตพฺพาติ – เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายาฯ

เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชีติ อตฺถิ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี อตฺถิ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชีติฯ กตโม จ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กุหนาย ลปนาย เนมิตฺติกตาย นิปฺเปสิกตาย ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย [นิชิคิํสนตาย (สฺยา.)] ทารุทาเนน เวฬุทาเนน ปตฺตทาเนน ปุปฺผทาเนน ผลทาเนน สินานทาเนน จุณฺณทาเนน มตฺติกาทาเนน ทนฺตกฏฺฐทาเนน มุโขทกทาเนน จาฏุกมฺยตาย [ปาตุกมฺยตาย (สฺยา.) มหานิ. 159] มุคฺคสูปฺยตาย [มุคฺคสูปตาย (สฺยา.)] ปาริภฏฺยตาย ปีฐมทฺทิกตาย วตฺถุวิชฺชาย ติรจฺฉานวิชฺชาย องฺควิชฺชาย นกฺขตฺตวิชฺชาย ทูตคมเนน ปหิณคมเนน ชงฺฆเปสนิเยน เวชฺชกมฺเมน นวกมฺเมน [ทูตกมฺเมน (สฺยา. ก.) มหานิ. 159] ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน ทานานุปฺปทาเนน , อธมฺเมน วิสเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชีฯ

กตโม จ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น กุหนาย น ลปนาย น เนมิตฺติกตาย น นิปฺเปสิกตาย น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย น ทารุทาเนน น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น จุณฺณทาเนน น มตฺติกาทาเนน น ทนฺตกฏฺฐทาเนน น มุโขทกทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏฺยตาย น ปีฐมทฺทิกตาย น วตฺถุวิชฺชาย น ติรจฺฉานวิชฺชาย น องฺควิชฺชาย น นกฺขตฺตวิชฺชาย น ทูตคมเนน น ปหิณคมเนน น ชงฺฆเปสนิเยน น เวชฺชกมฺเมน น นวกมฺเมน น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน น ทานานุปฺปทาเนน, ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชีฯ

เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชีติ เอเต อนวชฺชโภชี อลทฺธา อลภิตฺวา อนธิคนฺตฺวา อวินฺทิตฺวา อปฺปฏิลภิตฺวาติ – เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา;

เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[134]

ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ;

สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ [สํฆฏฺฏมานานิ (สุ. นิ. 48)] ทุเว ภุชสฺมิํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานีติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สุวณฺณสฺสาติ ชาตรูปสฺสฯ ปภสฺสรานีติ ปริสุทฺธานิ ปริโยทาตานีติ – ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิฯ

กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานีติ กมฺมารปุตฺโต วุจฺจติ สุวณฺณกาโรฯ กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานีติ กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ สุกตานิ สุปริกมฺมกตานีติ – กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิฯ

สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมินฺติ ภุโช วุจฺจติ หตฺโถฯ

ยถา เอกสฺมิํ หตฺเถ ทฺเว นูปุรานิ [ธุวรานิ (สฺยา.)] ฆฏฺเฏนฺติ [ฆเฏนฺติ (สฺยา.)]; เอวเมว สตฺตา ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยํ ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คติํ อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ ภเวน ภวํ สํสาเรน สํสารํ วฏฺเฏน วฏฺฏํ ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺตา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมิํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ;

สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมิํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ฯ

[135]

เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;

เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺสาติ ตณฺหาทุติโย วา โหติ ปุคฺคลทุติโย วาฯ กถํ ตณฺหาทุติโย โหติ? ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ยสฺเสสา ตณฺหา อปฺปหีนา, โส วุจฺจติ ตณฺหาทุติโยฯ

ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;

อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตตีติฯ

เอวํ ตณฺหาทุติโย วา โหติฯ

กถํ ปุคฺคลทุติโย โหติ? อิเธกจฺโจ น อตฺถเหตุ [อตฺตเหตุ (สฺยา.)] น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติฯ

ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ; เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ ญาติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. 1.17, 201; สํ. นิ. 5.1080 ปสฺสิตพฺพํ] สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺฐานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ กเถติฯ เอวํ ปุคฺคลทุติโย โหตีติ – เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺสฯ

วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วาติ วาจาภิลาโป วุจฺจติ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ…เป.… อิติภวาภวกถํฯ อภิสชฺชนา วาติ ทฺเว สชฺชนา – ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฏฺฐิสชฺชนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาสชฺชนา…เป.… อยํ ทิฏฺฐิสชฺชนาติ – วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วาฯ

เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโนติฯ ภยนฺติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุมารภยํ อาชีวกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโสฯ เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโนติ เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;

เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ฯ

[136]

กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;

อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ จิตฺราติ นานาวณฺณา รูปา นานาวณฺณา สทฺทา นานาวณฺณา คนฺธา นานาวณฺณา รสา นานาวณฺณา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ

มธุราติ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา [ม. นิ. 1.167 ปสฺสิตพฺพํ] – ‘‘ปญฺจิเม , ภิกฺขเว, กามคุณาฯ กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ กามคุณาฯ ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ มิฬฺหสุขํ [มีฬฺหสุขํ (ปสฺส ม. นิ. 3.328)] ปุถุชฺชนสุขํ อนริยสุขํ, น เสวิตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น พหุลีกาตพฺพํ, ‘ภายิตพฺพํ เอตสฺส สุขสฺสา’ติ วทามี’’ติ – กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาติฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ…เป.… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ มโน รเมนฺติ โถเมนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ – กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาฯ

วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตนฺติ นานาวณฺเณหิ รูเปหิ…เป.… นานาวณฺเณหิ โผฏฺฐพฺเพหิ จิตฺตํ มเถนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ – วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํฯ

อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว? อิธ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต เยน สิปฺปฏฺฐาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ, ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนาย ยทิ สงฺขาเนน ยทิ กสิยา ยทิ วณิชฺชาย ยทิ โครกฺเขน ยทิ อิสฺสตฺเถน [อิสฺสฏฺเฐน (สฺยา.), อิสฺสตฺเตน (ก.) ปสฺส ม. นิ. 1.167] ยทิ ราชโปริเสน ยทิ สิปฺปญฺญตเรน, สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ สมฺผสฺสมาโน [ริสฺสมาโน (ม. นิ. 1.167)] ขุปฺปิปาสาย มียมาโน; อยํ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ

‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฏฺฐหโต ฆฏโต วายมโต เต โภคา นาภินิปฺผชฺชนฺติ, โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ – ‘โมฆํ วต เม อุฏฺฐานํ, อผโล วต เม วายาโม’ติฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ

‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฏฺฐหโต ฆฏโต วายมโต เต โภคา อภินิปฺผชฺชนฺติ, โส เตสํ โภคานํ อารกฺขาธิกรณํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา. ก.)] ปฏิสํเวเทติ – ‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติฯ ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ โจรา วา หรนฺติ อคฺคิ วา ฑหติ อุทกํ วา วหติ อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติฯ โส โสจติ…เป.… สมฺโมหํ อาปชฺชติ – ‘ยมฺปิ เม อโหสิ ตมฺปิ โน นตฺถี’ติฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติฯ เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อุภโตพฺยูฬฺหํ [อุภโตวิยูฬฺหํ (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. 1.168] สงฺคามํ ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ อสีสุปิ วิชฺโชตลนฺเตสุฯ เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ [สตฺติยาปิ (ม. นิ. 1.167, 178)] วิชฺฌนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อทฺทาวเลปนา [อทฺธาวเลปนา (สฺยา.)] อุปการิโย ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ, อสีสุปิ วิชฺโชตลนฺเตสุฯ เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ วิชฺฌนฺติ ฉกณกายปิ [ฉกณฏิยาปิ (สฺยา.), ปกฺกฏฺฐิยา (สี. อฏฺฐ.) ปสฺส ม. นิ. 1.168] โอสิญฺจนฺติ อภิวคฺเคนปิ โอมทฺทนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ นิลฺโลปมฺปิ หรนฺติ เอกาคาริกมฺปิ กโรนฺติ ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐนฺติ ปรทารมฺปิ คจฺฉนฺติฯ ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ – กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ…เป.… อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติฯ เต กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สมฺปรายิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ’’ฯ

อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ กามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;

อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[137]

อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ;

เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตนฺติ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ภยนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ โรโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ คณฺโฑติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ สลฺลนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ สงฺโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ปงฺโกติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ คพฺโภติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ [ฉนฺทราควินิพนฺโธ (สฺยา. ก.) ปสฺส อ. นิ. 8.56] ทิฏฺฐธมฺมิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํฯ กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนฺติ…เป.… โรโคติ… คณฺโฑติ… สลฺลนฺติ… สงฺโคติ… ปงฺโกติ… คพฺโภติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺฐธมฺมิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา คพฺโภติ กามานเมตํ อธิวจน’’นฺติฯ

ภยํ ทุกฺขญฺจ โรโค จ, คณฺโฑ สลฺลญฺจ สงฺโค จ;

ปงฺโก คพฺโภ จ อุภยํ, เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ;

ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโนฯ

โอติณฺโณ สาตรูเปน, ปุน คพฺภาย คจฺฉติ;

ยโต จ ภิกฺขุ อาตาปี, สมฺปชญฺญํ น ริจฺจติ [น ริญฺจติ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. 4.251]ฯ

โส อิมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, อติกฺกมฺม ตถาวิโธ;

ปชํ ชาติชรูเปตํ, ผนฺทมานํ อเวกฺขตีติฯ

อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํฯ

เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ;

เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[138]

สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป [ฑํสสิริํสเป (สฺยา.), ฑํสมกสสรีสเป (ก.)] จ;

สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสนฺติฯ สีตนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา สีตํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติฯ อุณฺหนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหติฯ ขุทา [ขุทฺทา (สฺยา. ก.)] วุจฺจติ ฉาตโกฯ ปิปาสา วุจฺจติ อุทกปิปาสาติ – สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํฯ

วาตาตเป ฑํสสรีสเป จาติฯ วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา [ตาลวณฺฑวาตา (ก.) จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 43] วิธูปนวาตาฯ อาตโป วุจฺจติ สูริยสนฺตาโปฯ ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ – วาตาตเป ฑํสสรีสเป จฯ

สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ – สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;

สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[139]

นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;

ยถาภิรนฺตํ วิหเร [วีหรํ (สุ. นิ. 53)] อรญฺเญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาติ นาโค วุจฺจติ หตฺถินาโคฯ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ นาโคฯ กิํการณา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นาโค? อาคุํ น กโรตีติ นาโค; น คจฺฉตีติ นาโค; น อาคจฺฉตีติ นาโคฯ กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาคุํ น กโรตีติ นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ

อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก, สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺโต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาฯ

เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาคุํ น กโรตีติ นาโคฯ

กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น คจฺฉตีติ นาโค? โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ กปฺเปหิ ยายติ นียติ [นิยฺยติ (สฺยา. ก.)] วุยฺหติ สํหรียติฯ เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น คจฺฉตีติ นาโคฯ

กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น อาคจฺฉตีติ นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมคฺเคน…เป.… อนาคามิมคฺเคน…เป.… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น อาคจฺฉตีติ นาโคฯ

นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาติ ยถา โส หตฺถินาโค ยูถานิ วิวชฺเชตฺวา ปริวชฺเชตฺวา อภินิวชฺเชตฺวา เอโกว อรญฺญวนมชฺโฌคาเหตฺวา [อรญฺเญ วนมชฺฌสฺส อชฺโฌคาเหตฺวา (สฺยา.)] จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ คณํ วิวชฺเชตฺวา ปริวชฺเชตฺวา อภิวชฺเชตฺวา เอโก [เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป (สฺยา.)] อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺฐติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาฯ

สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโรติ ยถา โส หตฺถินาโค สญฺชาตกฺขนฺโธ สตฺตรตโน วา โหติ อฏฺฐรตโน วา, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สญฺชาตกฺขนฺโธ อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน อเสกฺเขน ปญฺญากฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธนฯ ยถา โส หตฺถินาโค ปทุมี, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺคปุปฺเผหิ ปทุมี, สติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผนฯ ยถา โส หตฺถินาโค อุฬาโร ถาเมน พเลน ชเวน สูเรน, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ อุฬาโร สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนนาติ – สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโรฯ

ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญติ ยถา โส หตฺถินาโค ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติฯ

ปฐเมนปิ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ, ทุติเยนปิ ฌาเนน…เป.… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ; เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ, กรุณายปิ เจโตวิมุตฺติยา… มุทิตายปิ เจโตวิมุตฺติยา… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ; อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ… นิโรธสมาปตฺติยาปิ… ผลสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรตีติ – ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;

ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[140]

อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย [ผุสฺสเย (สฺยา. ก.)] สามยิกํ [อาสามายิกํ (ก.)] วิมุตฺติํ;

อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ยาวตานนฺท [โส วตานนฺท (ม. นิ. 3.186)], ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุตฺโต) [( ) นตฺถิ ม. นิ. 3.186], ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโฐ วิหรติ, ตสฺเสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํฯ ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติฯ

ยาวตานนฺท, ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุตฺโต,) สามายิกํ [สามยิกํ (สฺยา. ก.)] วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโฐ วิหรติ, ตสฺเสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ สามายิกํ วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ – อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺติํฯ

อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมาติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโยฯ โส โคตโม โคตฺเตนฯ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ โคตโม โคตฺเตนฯ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ, ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธุฯ อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมาติ อาทิจฺจพนฺธุสฺส วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺติํ;

อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

ตติยวคฺโค

[141]

ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;

อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ทิฏฺฐิวิสูกานิ อุปาติวตฺโตติ ทิฏฺฐิวิสูกานิ วุจฺจนฺติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐีฯ